GÖLLER NASIL OLUŞUR, GÖLLERİN ÖZELLİKLERİ

Karalar üzerindeki çukur alanlarda birikmiş ve denizle bağlantısı olmayan durgun su kütlelerine göl  denir. Bir gölün oluşabilmesi için öncelikle bir çanağa ihtiyaç vardır.Göller yeryüzündeki tatlı  suların % 87’sini oluştururken, göllerin karalar üzerinde kapladığı alan % 2’dir.

  

Göllerden faydalanma:

1-Tarım alanlarını sulamada,                         

2-İçme ve kullanma suyu sağlamada,

3-Taşımacılıkta,
                                      

4-Elektrik üretimi,

5-Su ürünleri yetiştirme,
                            

 6-Tuz ve soda üretimi,

 7-Turizm açısından önemlidirler.

GÖLLERİN ÖZELLİKLERİ:

Gölün Büyüklüğü: Dünya üzerindeki göllerin büyüklükleri değişkendir. Hazar Gölü Dünya’nın en büyük gölüdür. ( 424.000 km kare)

Gölün Beslenmesi: Göller, yağış suları, akarsular ve kaynaklar tarafından beslenir. Göllerin su seviyeleri beslenmeye bağlı olarak değişir. Bazı göller fazla sularını bir akarsu ile denize boşaltır. Bu akarsulara göl ayağı ya da gideğen denir. Göle su taşıyan akarsulara ise geleğen denir. Örneğin Manyas ve Ulubat göllerli bir akarsu ile sularını Marmara Denizi’ne boşaltır.

Gölün Derinliği: Tektonik ve krater göllerinin derinlikleri genellikle fazladır. Dünya’nın en derin gölü tektonik bir göl olan Baykal Gölü’dür. Göl Suyunun Tuzluluğu: Göl sularının içinde çözünmüş halde madensel tuzlar bulunmaktadır. Buharlaşma nedeniyle göl suyunun tuz yoğunluğu artar. Özellikle kapalı havzalarda yüzeyden akış olmadığı için göl suları tuzludur. Örneğin ülkemizdeki Burdur Gölü ve Tuz Gölü’nün suları tuzludur

  

Göllerin Sularının  Özelliğinde (acı, tuzlu, tatlı olmasında) Etkili Faktörler:

1. Gölün büyüklüğü ve derinliği:Büyüklük ve derinlik arttıkça tuzluluk azalır.

2. Gölün gideğeninin olup olmaması: Göl sularını bir gideğen ile boşaltabiliyorsa suları tatlı olur.

3. İklim: Nemli iklim bölgelerinde göllerin tuzluluğu daha azdır. Genelde tatlı suludurlar.

4. Göl çanağını oluşturan kayaların özelliği

Dünya üzerindeki en büyük  göl 424.000 km² yüz ölçümü ile Hazar Gölü’dür.

Dünya’nın   en derin gölü ise 1.740 m derinliğindeki tektonik bir  göl olan Baykal Gölü’dür. 

Göller yer altı ve yer üstü suları ile yağışlar tarafından beslenmektedir. Göllerin suları  tatlı,  tuzlu, acı  ve sodalı olabilir. Göl sularının kimyasal özellikleri, gölü besleyen akarsuların  kimyasal özelliğine,  iklim özelliklerine  ve göl çanağını  oluşturan kayaçların özelliklerine göre farklılık gösterir. 

Özellikle dışa akışı  olmayan kapalı  havzalardaki göllerin suları  içinde eriyik  halde madensel tuzlar bulunmaktadır. Buharlaşmanın şiddeti göl suyunun tuz yoğunluğunu belirler. Tuz Gölü’nün suları  tuzlu, Van Gölü’nün suları  ise sodalıdır. Açık  havzalariçerisindeki göller ise fazla sularını gideğenler vasıtası ile boşalttığı için suları tatlıdır. 

Göller, yağışlar, akarsular ve kaynaklar tarafından beslenir. Göllerin su seviyeleri beslenmeye bağlı olarak değişir. Bazı göller fazla sularını bir akarsu ile deniz boşaltır.

Bu akarsulara   göl ayağı  veya gideğen  denir. Gölün beslenmesine ve havzadaki iklim koşullarına bağlı oluşan seviye farkı nedeniyle su seviyesinde değişiklik olur. 

OLUŞUMLARINA GÖRE GÖL ÇEŞİTLERİ

A. DOĞAL GÖLLER

Yeryüzünde iç ve dış  kuvvetlerin etkisiyle meydana gelen çukurluklarda biriken su kütlelerine doğal göl denir.

Doğal gölleri beş guruba ayırabiliriz.

1. Tektonik Göller: Dağ oluşum hareketleri sırasında kırılarak çöken çanakların sular

tarafından işgal edilmesiyle oluşmuş göllerdir. Yeryüzündeki büyük  göllerin neredeyse tamamı  tektonik kökenlidir. Asya’daki Hazar, Baykal, Aral ve  Balkaş; Afrika’nın doğusundaki Viktorya,  Rudolf ve Tanganika; Kuzey Amerika’da  ABD ile Kanada arasındaki büyük göller yeryüzündeki başlıca tektonik göllerdir. En fazla Doğu Afrika’da görülür.

    
     TUZ GÖLÜ                 HAZAR GÖLÜ
Marmara Bölgesi’nde; Sapanca, İznik, Ulubat ve Manyas gölleri, Ege Bölgesi’nde; Simav Gölü, Göller Yöresi’nde; Beyşehir, Eğirdir, Acıgöl, Burdur, Ilgın (Çavuşçu), Akşehir, Eber, Suğla ve Kovada gölleri, İç Anadolu Bölgesi’nde; Tuz, Seyfe ve Tuzla gölleri, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Hazar, Hozapin ve Van gölleri.

2. Karstik Göller: Karstlaşma sonucu oluşan obruk ve polye gibi erime çukurlarında suların birikmesiyle oluşur. Karstik göller alan ve derinlik bakımından genellikle küçük göllerdir.

   

    KESTEL GÖLÜ           AVLAN GÖLÜ                                  SALDA GÖLÜ 

Karstik göller, ülkemizde en fazla AKDENİZ BÖLGESİ Toros Dağları’nın batı kesiminde bulunur. Buralarda yer alan Kızılören obruk gölü, Kestel, Avlan, Yarışlı ve Salda gölleri tipik birer karstik göldür. Bu göllerimiz sadece, kireçtaşlarının çözülmesiyle oluşan çanaklar üzerinde meydana gelmişlerdir.

 Bununla birlikte, bu alandaki bazı göllerimizin ise oluşumu, tektonik çanaklarda başlamış, karstik olaylarla devam etmiştir. Bu göllerimizin başlıcaları, Beyşehir, Eğirdir, Burdur, Acıgöl, Kovada ve Suğla gölleridir.

3. Buzul Gölleri: Buzul aşındırması ile oluşan çanaklarda (sirk), suların birikmesiyle  oluşan göllerdir. İskandinavya  ve Kanada’da Norveç ,Finlandiya ile yüksek dağlık alanlarda buzul göllerine sıklıkla rastlanılır.

Yurdumuza bazı yüksek dağların üst kısmında görülür (Cilo, Sat, Ağrı, Tendürek, Süphan, Kaçkar, Uludağ, Erciyes, Bolkar, Aladağlar,Bey dağları gibi). Dünya üzerinde en fazla Kuzeybatı Avrupa’da görülür. Ayrıca Kanada’nın güneyi ile A.B.D’nin kuzeyindeki göller buna örnektir. 

4. Volkanik Göller:  Volkanik faaliyetlerle oluşmuş çanaklarda suların birikmesiyle oluşur. Krater gölü, kaldera gölü  ya da maar gölü gibi çeşitleri vardır. 
  
    MEKE TUZLASI         NEMRUT GÖLÜ
dağların ağızlarındaki çukurluklarda suların birikmesi ile  krater gölleri  oluşur. Kraterlerin patlama ya da çökme ile genişlemesiyle oluşan çukurluklarda suların birikmesi ile kaldera gölleri  meydana gelir. Volkanik patlama sonucunda oluşan çanaklar içerisinde suların birikmesiyle maar gölleri meydana gelir.

Volkanik

Başlıca volkanik göllerimiz, Meke Gölü, Acıgöl, Nemrut ve Gölcük gölleri ile Süphan Dağı’nın yan kraterlerinden birinde bulunan Aygır Gölü’dür. 

5. Set Gölleri:  Çöküntü çukurlarının, vadilerin ya da koyların  önünün bir setle kapatılması sonucu oluşan göllerdir.

Set gölü çeşitleri

a. Volkanik Set (Lav Seti) Gölü:  Volkanik olaylar sırasında çıkan lavların bir çukurluğun önünü kapatmasıyla oluşan göllerdir.

Ülkemizde Van, Erçek, Nazik, Çıldır, Haçlı ve Balık gölleri ülkemizdeki volkanik set gölleridir.

    
      VAN GÖLÜ               ÇILDIR GÖLÜ           ERÇEK GÖLÜ    

b.  Heyelan  Set  Gölü:Heyelanlar sonucu yamaçlardan gelen kütlelerin, vadi önlerini kapamasıyla oluşan göllerdir.

ÜlkemizdeTortum, Sera, Abant, Zinav ve Sülük gölleri ile Yedigöller bu tür göllerdendir.

   
     TORTUM GÖLÜ          SERA GÖLÜ              ABANT GÖLÜ  

c. Alüvyal  Set Gölü:  Akarsuların yan kollarının  taşıdıkları  alüvyonlarla anaakarsuyun önünü kapatması ile oluşan göllerdir.

Ülkemizde, Marmara, Çamiçi (Bafa), Köyceğiz, Mogan ve Eymir Gölleri ile Uzungöl bu tür göllerdendir.

   
      BAFA GÖLÜ               MOGAN GÖLÜ         UZUNGÖL        
d. Kıyı Set Gölü: 
Deniz akıntılarının oluşturduğu kıyı kordonlarının  koyların önünü kapatmasıyla oluşan sığ göllerdir. Bu göllere lagün adı da verilir.

Ülkemizde, Büyük ve Küçük Çekmece gölleri, Durusu (Terkos) gölü, Çukurova deltasındaki Akyatan gölü kıyı set gölleridir.

  
BÜYÜK ÇEKMECE           DURUSU(Terkos)

e. Moren Set Gölü:  Buzullardan çıkan suların önünün moren setleri ile kapatılması sonucu oluşan göllerdir. En fazla K.Batı Avrupa’da görülür.

B. YAPAY GÖLLER:  Elektrik enerjisi elde etmek, sulama ve içme suyu temin etmek veya su baskınlarını önlemek amacıyla vadi önlerinin insanlar tarafından çeşitli setlerle kapatılması sonucu oluşan yapay göllerdir.

Barajlardan yararlanma yolları:

1-İçme ve kullanma suyu sağlama,         

2-Elektrik enerjisi üretmek,    

3-Tarım alanlarını sulamak,                     

4.Su taşkınlarını önlemek.

KONU İLE İLGİLİ TAVSİYELER:

Konu ile ilgili en çok tercih edilen soru göllerin sularının özelliklerinin belirlenmesinde etkili olan faktörler.Farklı göller verilerek bu göllerden birinin sularının tatlı olduğu belirtilir bunun nedeni sorulur cevabı gideğeninin olmasıdır.Yine konu ile ilgili olarak gölelr verilerek oluşum şekilleri sorulabilir.Dünyada oluşum olarak göllerin çoğunluğu tektonik göllerdir bilgisi önemlidir.Yine Akdeniz bölgesindeki karstik göller ile set gölleri (Tortum sera Abant yedi göller bafa )gibi göller şıklarda tercih edilir.